Bażyny

(niem. Basien, Baysen)

W 1289 r. biskup Henryk I Fleming nadał swemu bratu Albertowi na prawie chełmińskim 110 włók ziemi leżącej na staropruskich polach Baysen, Sigdus oraz Naglanditkin. Obdarowany w zamian zobowiązał się do pełnienia trzech służb wojennych w lekkiej zbroi na koniu. Albert przybrał nazwisko Baysen – Bażyński (z tej rodziny wywodzi się Jan Bażyński). Majątek odziedziczyli po nim synowie: Henryk i Albert. Zachowali oni dla siebie niewielką część ziemi, na większej osadzając chłopów. Tak właśnie powstała szlachecka wieś Bażyny.

W dokumentach z 1307 r. pojawia się już sołtys o imieniu Wineco lub Winko. Mieszkańcy podlegali bezpośrednio obu właścicielom, płacąc im czynsz roczny oraz wypełniając szarwark w majątku. Od tego momentu można rozróżniać wieś Bażyny i majątek Bażyny.

Najprawdopodobniej w pierwszej połowie XIV w. zbudowano kościół, odbudowywany potem parę razy i restaurowany. Istniała też zapewne we wsi szkoła parafialna. Jednak wiadomo, że od końca XVI w. dzieci z Bażyn uczyły się w szkółce w Osetniku, utrzymywanej między innymi z podatku płaconego przez mieszkańców wsi.

Z okresu, kiedy rodzina Baysen – Bażyńskich była w posiadaniu majątku, jest on wzmiankowany w dokumentach jedynie dwukrotnie: raz przy okazji odkupienia przez wieś czterowłókowego majątku Regnity od kupca z Elbląga Michała Brockmanna w 1443 r., drugi raz odnośnie przeniesienia zwierzchności sądowej na ówczesnych właścicieli majątku – Jakuba wraz z bratankami Jordanem i Nyczem. Wiadomo, że wieś miała wtedy sołtysa i radę.

Na początku XVI w. właścicielem trzeciej części majątku był Jerzy Bażyński, który w 1511 r. zastawił swoją własność kapitule warmińskiej w zamian za cztery tysiące grzywien, w ramach zabezpieczenia zapewniając jej także prawo pobierania wszelkich dochodów. Z dokumentu zastawnego wiadomo, że były wówczas we wsi karczma i młyn. W tym samym wieku ziemię częściowo wydzierżawiono, a częściowo sprzedano kilku chłopom. Kolejny dziedzic, Mikołaj von Littwitz starał się o unieważnienie tej transakcji. Sprawa oparła się o biskupa, który w 1598 r. wydał wyrok korzystny dla chłopów, z zastrzeżeniem jednak, że po ich śmierci ziemia ma przejść w posiadanie von Littwitzów.

W 1609 r. wieś kupił Jakub Bartch, burmistrz Braniewa, który jako zaufany biskupów warmińskich btał udział w poselstwie do księcia pruskiego w Królewcu i do rady miasta Elbląga, zaś w 1629 r. z ramienia kapituły prowadził pertraktacje ze Szwedami.

W drodze dziedziczenia i sprzedaży Bażyny przechodziły w ręce innych szlacheckich rodzin, między innymi Wastowskich i Ratków. Od 1681 r. większość majątku była w posiadaniu rodziny von Schau. W 1772 r. do Krzysztofa von Schau należało 81 włók, reszta zaś była własnością jego kuzyna Justyna von Schau, będącego właścicielem Karkajm. Ponieważ Krzysztof nie zostawił po sobie dzieci, po jego śmierci główna część Bażyn przypadła w udziale jego siostrom, starszej – żonie Lorenza von Marquardta i młodszej – której mężem był Gotfryd Baltazar Nycz. Od tego czasu zaczęto rozróżniać „biały” i „czerwony” dwór. Używano także określeń Bażyny A i Bażyny B, istniały ponadto także Bażyny C, których właścicielami byli dziedzice Justyna von Schau, mieszkający w Karkajmach. W kwietniu 1794 r. Marquardtowie zostali właścicielami „czerwonego” dworu, dzięki czemu obie części majątku znów się połączyły.

W 1818 r., w drodze małżeństwa Bażyny przeszły w posiadanie rodziny von Woisky, do której należały jeszcze w 1939 r.

W 1829 r. przeprowadzono uwłaszczenie. Zamieszkujący Bażyny A i B chłopi dostali na własność ziemię w zamian za określoną rentę, którą mieli płacić od tej pory swemu dotychczasowemu panu, czyli von Woiskyemu. W późniejszym czasie uwłaszczono także chłopów zamieszkujących Bażyny C.
W 1802 r. istniała we wsi szkoła zimowa. Szkołę pełną otrzymały Bażyny w latach sześćdziesiątych XIX w.

We wsi znajduje się kościół pw. św. Mikołaja, poświęcony w 1517 r., restaurowany w 1611 r., a w 1866 r. podwyższony i rozbudowany oraz pałac z drugiej połowy XVIII w., powstały na miejscu średniowiecznej budowli, po której pozostały fragmenty murów, przebudowywany w XIX w. i na początku XX w. Istnieją przy nim pozostałości zdewastowanego parku krajobrazowego.
W latach 1948-1972 Bażyny były siedzibą gromady.

Bażeński herb za herbarzem polskim Kaspra Niesieckiego

POCZTÓWKI BAŻYN

BIBLIOGRAFIA

1. Tadeusz Chrzanowski,  Przewodnik po zabytkowych kościołach północnej Warmii, Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, Olsztyn 1978, s. 10 – 11
2. T. Darmochwał, M. J. Rumiński, Warmia Mazury, przewodnik. Agencja TD, Warszawa 2003, s. 103
3. Małgorzata Jackiewicz-Garniec, Mirosław Garniec, Pałace i dwory dawnych Prus Wschodnich, (Wydanie III poszerzone i uzupełnione), wyd. Studio ARTA, Olsztyn 2001, s. 83
4. Tadeusz Oracki, Słownik biograficzny Prus Książęcych i Ziemi Malborskiej od połowy XV do końca XVIII wieku, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, Olsztyn 1984 (t.1), s. 11
5. Mieczysław Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii. Na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Agencja Wydawnicza "Remix", Olsztyn 1991, s. 255
6. B. Koziełło – Poklewski, Dzieje wsi, w: Braniewo. Z dziejów miasta i powiatu, komitetem redakcyjny: J. Chojnowski, J. Sikorski, A. Wakar, Z. Wierzbowski, J. Żabiński, W. Żak, wyd. Pojezierze, Olsztyn 1973, s. 207 – 209

LINKOWNIA